शेळीपालन

आपल्या महाराष्ट्रामध्ये विशेषतः शेतकरी अल्पभूधारक आहेत. त्यामुळे शेतीवरील उत्पन्नावर राहण्यापेक्षा कृषीसंलग्न व्यवसाय करणे अधिक इष्ट आहे. यामध्ये कुक्कुटपालन, शेळीपालन, दुभ-दुभते या मुख्य जोड-व्यवसायांचा समावेश होतो. आज आपण माहिती घेऊ, शेळीपालनाविषयी!शेळीपालन शेळी हा गावात वरचेवर आढळणारा प्राणी आहे. यावरून शेळी माणसाळलेला प्राणी आहे. अर्थात शेळी करताना योग्य जातीची निवड, योग्य देखभाल आणि संगोपन आवश्यक आहे. शेळीला गरीबाची गाय’ असे म्हटले जाते, उगाच नाही. कोरड्या जमिनीवर, किंवा चढउतार असलेल्या पृष्ठभागाच्या जमिनी ज्या इतर जनावरांसाठी चांगल्या नसतील तिथे शेळीपालन करता येते. फार थोडी गुंतवणूक करून करता येणारे शेळीपालन, किरकोळ आणि लहान शेतकर्यांसाठी एक फायदेशीर उद्योग आहे.साधारणपणे एका शेळीपासून मिळणारे दूध ४ जणांच्या कुटुंबाला पुरेसे होते. गाई - म्हर्शीच्या तुलनेत शेळीला खाद्य कमी लागते, अगदी टाकाऊ अन्न, भाजीपाला, झाडांची पाने तो खाऊ शकते. योग्य संगोपनात, उत्तम चारा आणि खाद्य दिल्यास शेळी १४ महिन्यांतून दोनदा पिले देते. बोकड ६ महिन्यामध्ये विक्रीसाठी तयार होतो. शेळी इतर प्राण्यांच्या मानाने फार काटक आहे. तिला रोगराई कमी होते. महाराष्ट्रात उस्मानाबादी,संगमनेरी,सुरती या शेळ्यांच्या आढळणाऱ्या प्रमुख जाती आहेत. तुमच्या शेळी पालनाचा प्रमुख उद्देश मांसोत्पादन किंवा दुध-दुभते आहे यावर जातीची निवड अवलंबून असते. शेळी म्हणजे प्राण्यांमधील कल्पवृक्षच! शेळीचे मांस खाण्यासाठी वापरले जातेच, इतर अवयवही उपयुक्त आहेत! शिंगे व खुरांपासून डिंकासारखे पदार्थ मिळतात, लहान आतड्यापासून शस्त्रक्रियेत टाके घालण्यासाठी वापरला जाणारा दोरा, हाडांपासून खत मिळते आणि कातडीपासून उच्च प्रतीचे चामडे मिळते. याशिवाय, काश्‍मिरी जातीच्या शेळ्यांकडून "पश्‍मिना' नावाची मऊसूत लोकर आणि अंगोरा जातीच्या शेळ्यांपासून "मोहेर' नावाची लोकर मिळते.शेळीपालन कसे करावे?शेळ्यांचे शरीरस्वास्थ्य सुयोग्य राखण्यासाठी सकस आहार, भरपूर व्यायाम आणि काटेकोर सांभाळ महत्वाचा आहे. संगोपनासाठीची जागा मोकळी, हवेशीर, उबदार आणि कोरडी असणे आवश्यक आहे. पशूतज्ज्ञांच्याकडून वरचेवर तपासणी करून घ्यावी.स्वतःचा चारा तयार केल्यास व्यवसाय अधिक फायदेशीर ठरेल. चारा उत्पादन फायदेशीर, कमी खर्चातील आणि अधिक मागणी कमी पुरवठा असणारे आहे. डोंगराळ व ओसाड जमिनीवरही येऊ शकेल. जातींची निवड राज्यातील शेळ्यांच्या जातींचा विचार करता उस्मानाबादी ही मांसासाठी उपयुक्त असलेली आणि संगमनेरी ही मांस व दुधासाठी उपयुक्त असलेली जात आहे. कोकण कन्याळ ही नवीन सुधारित जात डॉ. बाळासाहेब सावंत कोकण कृषी विद्यापीठाने विकसित केली आहे. ही जात सुद्धा मांसउत्पादनासाठी चांगली आहे. याशिवाय महाराष्ट्राबाहेर बारबेदी, जमनापारी (उत्तरप्रदेश) मलबारी, मेहसाना व झालावाडी (गुजरात), बीटल (पंजाब), सिरोही, अजमेरी, कच्छी (राजस्थान) या जाती आहेत. कल्याणमध्ये दर मंगळवारी व शनिवारी भरणाऱ्या बाजारात मराठवाड्यातून येणाऱ्या जातीवंत उस्मानाबादी जातीच्या शेळ्या उपलब्ध असतात. शेळीपालनासाठी योग्य नर निवडणे आवश्यक असते. पिल्लांची गुणवत्ता या नरावर अवलंबून असते. यासाठी कृषी विद्यापीठे तुमची मदत करू शकतात. गोठा शेळ्यांना फार खर्चिक गोठ्याची आवश्यकता नसते. असलेले साहित्य अथवा कमी खर्चाचे साहित्य वापरून छपराचे गोठे बांधल्यास ते ५ ते ६ वर्षे टिकतात. याकरिता सहजरित्या उपलब्ध होणारे साहित्य जसे बांबू, लोखंडी पाईप इ. तसेच छपरासाठी गवत वापरले जाऊ शकते. साधारणतः ५० शेळ्यांचा एक कळप असतो, २५-३० शेळ्यांसाठी १ नर असे प्रमाण असते. रोगप्रतिबंध शेळ्यांमध्ये रोगाचे प्रमाण कमी असते तरीही, रोगप्रतिबंधक उपाययोजना करणे आवश्यक ठरते. शेळ्यांची वरचेवर तपासणी करावी लागते. विशेषतः गाभण शेळ्याना पशुतज्ज्ञांकडून योग्य कालावधीत आंत्रविषार लसीकरण करून घेणे आवश्यक ठरते. खाद्यशेळीला मिळणाऱ्या खाद्यावर तिचे वजन आणि अर्थात मांस आणि दुध अवलंबून असते. शेळीच्या खाद्यात दिवसाकाठी ३ ते ४ किलो हिरवा चारा व दीड ते दोन किलो वाळलेली वैरण द्यावे लागते. त्यांना दिवसातून ३ - ४ वेळा खाद्य देणे आवश्यक आहे. शेळ्यांना प्रथिनयुक्त द्विदल जातींचे हिरवे ओले, दूध देणाऱ्या शेळ्यांना आंबोण उदा. मका, ज्वारी, बाजरी, ओट, नाचणी इ चा वापर करावा. प्रशिक्षण शेळीपालन करण्यासाठी माहिती कृषी विद्यापीठ दापोली आणि राहुरी येथे उपलब्ध आहे. संपर्क:कृषी तंत्रज्ञान माहिती केंद्र, डॉ. बाळासाहेब सावंत कोकण कृषी विद्यापीठ, दापोली. संपर्क - ०२३५८-२८०५५८ संगमनेरी शेळीसुधार योजना, महात्मा फुले कृषी विद्यापीठ, राहुरी.संपर्क - ०२४२६-२४३३६२, २४३४५५ शेतीबरोबर, शेली पालनाचा जोडधंदा अधिक उत्पन्न देतोच. मात्र शेली पालन स्वतंत्र व्यवसाय म्हणूनही फायदेशीर आहे. विशेश्तः मुंबईजवळ कल्याण परिसरातील गावांमध्ये याचा विकास अधिक प्रमाणात होऊ शकतो.